Sokołowski Czesław, krypt.: S., X.C.S. (1877–1951), teolog, profesor Uniw. Warsz., rektor KUL, biskup sufragan podlaski. Ur. 9 VII w Warszawie w rodzinie mieszczańskiej, był synem Mansweta i Józefy z domu Rekwart.
Po ukończeniu w r. 1894 gimnazjum realnego w Warszawie, S. wstąpił do metropolitalnego seminarium duchownego tamże, a w r. 1899 został skierowany na studia do Rzymskokatolickiej Akad. Duchownej w Petersburgu. Święcenia kapłańskie otrzymał 11 VIII 1901, magisterium z teologii uzyskał w r. 1903. Po powrocie z Petersburga wykładał w l. 1904–18 teologię dogmatyczną w seminarium duchownym, pełniąc równocześnie obowiązki wikariusza w parafiach Raszyn i Żbików (pow. warszawski), a w l. 1905–12 kapelana więzienia przy ul. Długiej w Warszawie. Od r. 1905 publikował artykuły w „Podręcznej Encyklopedii Kościelnej”, której współredaktorem był w l. 1906–14 (T. 9/10–33/4). Na łamach „Notatek Bibliograficznych” (1906 nr 12) ogłosił polemikę z poglądami Izydora Wysłoucha, przedstawiciela modernizmu katolickiego w Polsce (osobno pt. Czy «Antoni Szech» jest heretykiem?, W. 1906). Tamże, wraz z ks. Janem Niedzielskim, zamieszczał wydany potem oddzielnie (W. 1907–9, I–II) Katalog rozumowany książek odpowiednich dla bibliotek parafialnych. W lipcu 1907 wziął udział w obradach I Kongresu Welehradzkiego, poświęconego sprawom unii kościelnej. Dn. 29 IX 1908 metropolita warszawski Wincenty T. Chościak-Popiel powołał S-ego na sekretarza archidiec. Rady Szkolnej, grupującej prefektów religii. S. współpracował też z założonymi w r. 1911 „Wiadomościami Archidiecezjalnymi Warszawskimi”, a w r. 1912 był ich współredaktorem. Publikował w nich prace z zakresu teologii, prawa kanonicznego i historii (m.in. w r. 1912 kilka artykułów z okazji 400-lecia śmierci Piotra Skargi), zamieszczał recenzje i prowadził dział kroniki.
Szybka kariera kościelna S-ego rozpoczęła się po objęciu metropolii warszawskiej w r. 1913 przez arcybpa Aleksandra Kakowskiego. W t.r. został archidiec. cenzorem książek i otrzymał przeniesienie na kapelanię przy klasztorze sióstr kanoniczek (kościół św. Andrzeja na Pl. Teatralnym). W r. 1914 objął kierownictwo kancelarii konsystorza generalnego wraz z tytułem kanonika honorowego warszawskiego i przydziałem na wikariat przy kościele paraf. Narodzenia Najśw. Marii Panny na Lesznie. W r. 1915 dostał doktorat teologii od watykańskiej Kongregacji Studiów. W t.r. znalazł się w grupie prałatów nagrodzonych przez cesarza Mikołaja II Orderem św. Stanisława (III kl.) za obietnicę wyjazdu z Warszawy, do której zbliżały się wojska niemieckie. Ponieważ tego nie uczynił, podobnie jak pozostali, akt nominacyjny nie został mu doręczony. W styczniu 1916 współredagował telegram do papieża Benedykta XV z podziękowaniem za zorganizowanie kwesty na rzecz Polski, w odpowiedzi na który papież wystosował list do biskupów polskich (25 III 1916). W t.r. S. otrzymał tytuł tajnego szambelana papieskiego i objął administrację parafii w Kurdwanowie (pow. sochaczewski). W charakterze konsultora Kakowskiego brał udział w konferencjach episkopatu prow. warszawskiej (VI – 12 IX 1916, VII – 10 III i VIII – 11–12 XII 1917.). Dn. 1 XII 1917 Kakowski, jako członek Rady Regencyjnej Król. Pol., mianował S-ego osobistym sekretarzem, powierzając mu jednocześnie obowiązki w Gabinecie Cywilnym Rady, prowadzonym przez ks. Zygmunta Chełmickiego. W maju 1918 S. przekazał te obowiązki ks. Aleksandrowi Fajęckiemu i podjął wykłady na Wydz. Teologicznym Uniw. Warsz. (uczestniczył uprzednio przy jego organizacji). W r. 1919 został mianowany zastępcą profesora teologii dogmatycznej fundamentalnej. Oprócz tego prowadził tam seminarium poświęcone eklezjologii Piotra Skargi. W l. 1913–17 zredagował serię broszur „Współczesne zagadnienia podstawowe” (Nr 1–16); zamieszczał w niej też własne opracowania, m.in. Problemat nawrócenia w najnowszej powieści Żeromskiego (W. 1917) – krytykę „Nawrócenia Judasza” z pozycji katolickich. W tym czasie napisał też dwie większe prace: Przysięga antymodernistyczna. Studium krytyczne (W. 1918) – omówienie motu proprio Piusa X „Sacrorum antistitum” z r. 1910 przeciwko modernizmowi i Alfred Loisy. Analiza psychologiczna (W. 1918) – polemika z ekskomunikowanym przez Watykan teologiem modernistycznym.
W r. 1919 S. został mianowany przez papieża Benedykta XV bpem tytularnym Pentacomia i sufraganem w diec. podlaskiej czyli janowskiej (potem przemianowanej na siedlecką), kierowanej przez bpa Henryka Przeździeckiego; sakrę biskupią przyjął 29 IX t.r. z rąk arcybpa Rakowskiego w katedrze warszawskiej. W następnych dniach objął w Janowie Podlaskim funkcje: dziekana kapituły, radcy kurialnego i wizytatora generalnego, oficjała sądu biskupiego, członka Diec. Rady Administracyjnej oraz Komisji Sztuki i Architektury (do r. 1920), wreszcie rektora i profesora seminarium diecezjalnego. W r. 1920 został wikariuszem generalnym i członkiem komisji wigilianckiej, rezygnując jednocześnie z oficjalatu i pracy w Komisji Sztuki i Architektury. W t.r., w czasie inwazji sowieckiej, był na krótko aresztowany. Od r. 1921 zasiadał w sekcjach episkopatu ds. bractw kościelnych oraz uniwersytetów i seminariów duchownych. Gdy w r. 1922 stolica diecezji przeniesiona została do Siedlec, S. zrezygnował z kierownictwa seminarium, a objął na powrót urząd oficjała (był nim do stycznia 1927). Po śmierci pierwszego rektora KUL, Idziego Radziszewskiego (1922), senat uczelni wysunął kandydaturę S-ego na rektora, jednak ten stanowiska nie przyjął, głównie z racji jej złego położenia ekonomicznego. W r. 1923 z polecenia ordynariusza przygotował projekt statutów na pierwszy synod diec. w Janowie (27 VIII), a potem przewodniczył komisji do ich wykładni. Od r. 1924 był również członkiem diec. komisji ds. bractw i towarzystw pobożnych. Na konferencji episkopatu Polski w Częstochowie (2–4 VII 1924) S., wówczas znów kandydat na rektora KUL, zreferował jego stan finansowy. Po uzyskaniu od biskupów zobowiązania, że pokryją koszty utrzymania uczelni, przyjął ostatecznie urząd rektorski 19 X 1924. Równocześnie wykładał tam, jako profesor zwycz., teologię fundamentalną, eklezjologię starochrześcijańską i prowadził seminarium z zakresu teologii Wschodu chrześcijańskiego. Ustąpił ze stanowiska 17 IV 1925, zasłaniając się stanem zdrowia; należał do zwolenników nie zrealizowanego ostatecznie projektu przekazania KUL jezuitom. Z powodu zajęć duszpasterskich i administracyjnych S. zaprzestał w zasadzie publikowania. Pozostało jednak z tego okresu wiele jego prac niepublikowanych, m.in.: Zarys dziejów teologii dogmatycznej prawosławnej na tle teologii dogmatycznej w ogóle, Teologia dogmatyczna Wschodu. Wiadomości wstępne. Materiały, Teologia Wschodu akatolickiego (zdeponowane w B. Uniw. KUL).
Od początku l. dwudziestych S. stał się najbliższym współpracownikiem bpa Przeździeckiego w nowej akcji unijnej wobec prawosławnych (tzw. neounii). Objął urząd wikariusza generalnego ds. obrządku wschodnio-słowiańskiego w diecezji, wizytował parafie i zastępował czasami ordynariusza na konferencjach księży tego rytu. Towarzyszył Przeździeckiemu na kongresie unionistycznym w Welehradzie (lipiec 1927), na konferencji bpów katolickich wszystkich obrządków w Poznaniu (28 IV 1929) wygłosił wraz z lwowskim arcybpem greckokatolickim Andrzejem Szeptyckim referat pt. Podstawy kanoniczne unii w Polsce, uczestniczył w kościelnym zjeździe wschodoznawczym w Pradze (sierpień 1929) i w obradach sekcji unionistycznej I Krajowego Kongresu Eucharystycznego w Poznaniu (28 VI 1930), gdzie przedstawił zagadnienie: Częsta Komunia Święta na Wschodzie akatolickim („Ateneum Kapłańskie” R. 16: 1930 t. 26). Na przełomie l. dwudziestych i trzydziestych S. był też generalnym wizytatorem szkół w diecezji. Prowadząc w kwietniu 1930 rekolekcje dla młodzieży gimnazjalnej w Siedlcach, wystąpił przeciw nauczycielstwu i ówczesnym programom szkolnym, zarzucając im propagowanie fałszu i niewiary; wezwał też młodzież, by nie czytała «plugawca» Żeromskiego. Wystąpienie to wywołało sprzeciw miejscowych organizacji nauczycielskich. S. protestował również przeciw spotkaniom literackim dla uczniów z udziałem Juliusza Kadena-Bandrowskiego. Należał do wybitnych mówców kościelnych i trafiał swymi patetycznymi kazaniami do wiernych. Był zwolennikiem odnowy liturgicznej, propagowanej w Polsce przez czasopismo „Mysterium Christi”. Na forum episkopatu Polski działał w komisjach «dla akcji innowierców» i duszpasterskiej (od września 1928) oraz w komisji ds. kleru (od października 1931), przygotowującej projekt odpowiedniej uchwały na synod plenarny w r. 1936. Na konferencji episkopatu odbytej w dn. 19–20 IX 1933 w Częstochowie wygłosił referat pt. Sposoby kształcenia duchowieństwa pod względem naukowym i pastoralnym.
Konfliktowy z natury, S. zniechęcał do siebie także najbliższe otoczenie i popadł z czasem w niełaskę u ordynariusza. Gdy więc w listopadzie 1934 opróżniła się stolica biskupia w Sandomierzu, bp Przeździecki zasugerował papieżowi, poprzez nuncjusza F. Marmaggiego, na ten urząd S-ego. Rząd, powołując się na konkordat, zawetował planowaną nominację papieską (był to jedyny taki przypadek w okresie międzywojennym), ze względu na zaangażowanie S-ego na rzecz neounii. Niezręczność nuncjusza, który wywołał osobistą deklarację prezydenta Ignacego Mościckiego w tej sprawie i niezwłocznie zaraportował ją samemu papieżowi Piusowi XI, doprowadziła do dyplomatycznego pata. Pomiędzy marcem a majem 1935 prowincjał jezuitów Stanisław Sopuch próbował mediacji u ministra spraw zagranicznych Józefa Becka. Rząd był skłonny zaakceptować S-ego, ale jako bpa ordynariusza w Kielcach, skąd chciał usunąć niechętnego sanacji bpa Augustyna Łosińskiego. Z kolei nuncjusz proponował zatrudnienie S-ego w Kongregacji Kościoła Wschodniego w Watykanie; jednak papież odmówił zgody na którąkolwiek z tych propozycji.
W drugiej poł. l. trzydziestych S. skoncentrował się na sprawach szkolnych. Na konferencji episkopatu w Warszawie (4–6 V 1935) wygłosił referat Stan trudności w obecnym szkolnictwie pod względem religijnym (z wyłączeniem nauki religii). W Siedlcach przewodniczył komisji do nauczania religii w szkołach (1938–9) oraz był dyrektorem założonego w listopadzie 1938 Inst. Wyższej Kultury Religijnej, w którym prowadził wykłady z dogmatyki. Sympatyzował w tym czasie z chadecką opozycją antysanacyjną, o czym świadczy wysłanie telegramu na zjazd Związku Hallerczyków w Bydgoszczy (20–21 V 1939). Po śmierci bpa Przeździeckiego, S. został wybrany 16 V 1939 wikariuszem kapitulnym. Wybuch drugiej wojny światowej zastał go w Siedlcach, które po zajęciu 11 IX t.r. przez wojska niemieckie zostały, zgodnie z tajnym protokołem paktu Ribbentrop-Mołotow, przekazane z 28 na 29 IX Armii Czerwonej. S. został wówczas aresztowany. Gdy 9 X władze sowieckie na podstawie nowej umowy na powrót przekazały miasto Niemcom, wycofując się zabrały S-ego, wraz z innymi aresztowanymi Polakami; musiał wtedy przejść pieszo do Międzyrzeca Podlaskiego. Wstawiła się za nim u władz sowieckich zarówno delegacja żydowska 6 X w Białej Podlaskiej (relacja ks. A. Norwy, cyt. przez A. Wereszkę), jak i przedstawiciel armii niemieckiej (wg J. Izdebskiego); S. został rychło zwolniony i ok. 11 X 1939 powrócił do Siedlec.
Dn. 27 VI 1940 S. został mianowany administratorem apostolskim diec. podlaskiej. Dokonał w niej zaraz sporo zmian administracyjnych i personalnych, co przysporzyło mu wiele niepopularności wśród kleru. Wobec zajęcia przez Niemców seminarium duchownego w Janowie Podlaskim, zorganizował w Siedlcach studia dla alumnów; życzliwie przyjmował księży wydalonych lub uciekających z innych diecezji. Z uwagi na uległość wobec władzy okupacyjnej, uchodził za najbardziej kontrowersyjną postać wśród biskupów Generalnej Guberni (GG). Jako jedyny spośród nich wezwał księży do podporządkowania się niemieckiemu zarządzeniu o zarekwirowaniu dzwonów kościelnych na potrzeby przemysłu zbrojeniowego, zakazał zajmowania się robotnikami przymusowymi jadącymi do Niemiec i zalecał odczytywanie w kościołach niemieckich rozporządzeń o obowiązku dostarczania kontyngentów. Protestował natomiast energicznie, choć bezskutecznie, przeciw zabieraniu przez prawosławnych kościołów i kaplic używanych poprzednio przez neounitów. Interweniował też w sprawie uwięzionych księży, w tym kapelanów WP przebywających w oflagu. W r. 1942, po bezowocnych wysiłkach odzyskania gmachu księży emerytów, przeznaczonego przez władze na siedzibę lokalnego oddziału Rady Głównej Opiekuńczej, zabronił swemu duchowieństwu współpracy z tą instytucją, mimo perswazji ze strony arcybpa krakowskiego Adama Sapiehy. Za udział w konspiracji zasuspendował jednego z księży; Armia Krajowa udzieliła mu wówczas ostrego ostrzeżenia, a zebrane przy pomocy duchowieństwa dowody «współżycia jawnego z Niemcami», stały się podstawą raportu Delegatury Rządu na Kraj do Londynu (6 I 1943), w którym S-ego nazwano «infamistą» i «oportunistą działającym w złej woli». Po śmierci administratora archidiec. warszawskiej Stanisława Galla (11 IX 1942), prymas August Hlond zaproponował S-ego w Watykanie na to stanowisko, spodziewając się, że władze niemieckie go zaakceptują. Dn. 3 II 1943 w Siedlcach S. «odprawił demonstracyjnie nabożeństwo żałobne nad małymi trumienkami zmarłych dzieci» (J. Dobraczyński) wysiedlanych z Zamojszczyzny. Dn. 1 VI 1943 wziął udział w III konferencji episkopatu GG w Krakowie i podpisał opracowany na niej memoriał do generalnego gubernatora H. Franka w sprawie ponownego otwarcia seminariów duchownych.
W końcu czerwca 1946 S. otrzymał od prymasa Hlonda zawiadomienie o nominacji Ignacego Świrskiego na nowego ordynariusza diecezji podlaskiej i 4 VII t.r. przestał sprawować obowiązki administratora. Odsunięcie to przeżył bardzo boleśnie; przeniósł się do Nowego Miasta, a następnie do Michalina pod Falenicą na terenie archidiec. warszawskiej, gdzie spędził resztę życia w samotności. Był zamiłowanym bibliofilem, swą bibliotekę liczącą ponad 6 tys. woluminów przekazał w r. 1950 KUL-owi. Zmarł 11 XI 1951 w Michalinie, pochowany został na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.
Fot.: Książęta Kościoła katolickiego w Polsce, Lw. 1926; – Krasowski K., Biskupi katoliccy II Rzeczypospolitej. Słownik biograficzny, P. 1996 s. 225–8 (fot.); Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce, W. 1992; Słown. Pol. Teologów Katol., VII (L. Grzebień, częściowa bibliogr. prac S-ego); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Catalogus ecclesiarum et cleri Dioecesis Podlachiensis seu Janoviensis pro anno Domini 1920, W. 1920; toż za l. 1921–4, Łuków 1921–3, Siedlce 1924; Katalog duchowieństwa i parafii Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej na rok 1929, Siedlce 1929; toż za l. 1936, 1939, 1956; Katalog kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Warszawskiej, 1946–1948; Cieszyński N. L., Roczniki katolickie na rok 1923, P. 1924; toż na l. 1924, 1930, 1931, P. 1925–31; Elenchus cleri saecularis et regularis Archidioecesis Varsaviensis pro anno Domini 1895, Varsaviae 1895; toż za l. 1896–1919; Elenchus ecclesiarum et cleri Dioecesis Podlachiensis pro anno Domini 1926, Siedlce 1926; – Aleksandrowicz P., Diecezja siedlecka, czyli podlaska. W 150 rocznicę erekcji (1818–1968), Siedlce 1971 s. 108–10, 151–4, 156, 176, 178; Balicki L., Dzieje gospodarcze diecezji siedleckiej, 1918–1939, L. 1991 s. 40, 49, 68, 93; Dzieje teologii katolickiej w Polsce, L. 1976 III cz. 1; Fajęcki A., Wychowańcy b. Akademii Petersburskiej z archidiecezji warszawskiej, W. 1933; Fijałkowski Z., Kościół katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej, W. 1983; Fręchowicz T., Diecezja podlaska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939–1945, Red. Z. Zieliński, W. 1982 s. 428, 435–6; Historia Kościoła w Polsce, P.–W. 1979 II cz. 1, 2; Hospes, Konferencje episkopatu prowincji warszawskiej 1906–1918, „Ateneum Kapłańskie” R. 13: 1927 t. 20 s. 115; Izdebski J., Sytuacja na Podlasiu w drugiej połowie września 1939 r., w: Podlasie w czasie II wojny światowej, Red. W. Waźniewski, Siedlce 1997 s. 23; Karolewicz G., Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, L. 1996 II s. 201–3; Katolicki Uniwersytet Lubelski. Wybrane zagadnienia z dziejów uczelni, Red. G. Karolewicz, L. 1992, s. 74, 75, 80, 81; Kościół w II Rzeczypospolitej, Red. Z. Zieliński, S. Wilk, L. 1981; Krasowski K., Między Warszawą a Watykanem. Episkopat polski wobec rządu i Stolicy Apostolskiej 1918–1939, w: Szkice z dziejów papiestwa, W. 1989 I; tenże, Episkopat katolicki w II Rzeczypospolitej, W.–P. 1992; Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, L. 1969; Księga sapieżyńska, Red. J. Wolny, Kr. 1982–6 I–II; Lewandowska S., Ruch oporu na Podlasiu 1939–1944, W. 1982; Łomacz B., Praca duszpasterska duchowieństwa neounickiego (diecezja podlaska w latach 1923–1939), „Novum” 1980 nr 5 s. 89–90; Madała T., Polscy księża katoliccy w więzieniach i łagrach sowieckich od 1918 r., L. 1996 s. 141–2; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1939, W. 1966; Piela M., Udział duchowieństwa w polskim życiu politycznym w latach 1914–1924, L. 1994 s. 26, 28, 47; Szuba Z., Biskupi polscy z lat 1918–1944, w: Kościół katolicki na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Materiały i studia, W. 1981 X z. 1 s. 49, 251, 287; Uniwersytet Warszawski. 1915–1939, 1939–1944. Suplement 1945–1965, Materiały bibliograficzne, W. 1991; Waszkiewicz Z., Polityka Watykanu wobec Polski 1939–1945, W. 1980; Wereszko A., Diecezja siedlecka czyli podlaska w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939–1944, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej. Materiały i studia, W. 1985 XIII 189, 192, 194–5, 203–6, 208–17, 223–4, 227, 230–3, 239, 242, 244, 246, 252, 290; Wilk S., Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, W. 1992; Wisłocki J., Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne, P. 1977; – Acta Nuntiaturae Polonae, t. LVII: Achilles Ratti (1918–1921), Vol. 1, 2–5, Ed. S. Wilk, Romae 1995, 1997–9; Actes et documents du Saint Siège relatifs à la seconde guerre mondiale, Città del Vaticano 1967 III p. 1; Cavalleri O., L’Archivio di mons. Achille Ratti visitatore apostolico e nunzio a Varsavia (1918–1921). Inventario, Città del Vaticano 1990; Diecezjalny Kongres Eucharystyczny. Siedlce 28–30 czerwca 1929 roku, Siedlce 1929; Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, W. 1977 s. 240; Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925–1939 we wspomnieniach swoich pracowników i studentów, L. 1989; Meysztowicz W., Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1993; Soszyński R., Pamiętnik z lat okupacji, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej. Pamiętniki i relacje, W. 1988 XV z. 1 s. 140, 188–92; Synod diecezjalny podlaski, Siedlce 1923 s. 33–4; Wycech C., Wspomnienia 1905–1939, W. 1969; – „Wiad. Diec. Podlaskie” za l. 1919–46 (szczególnie 1920 s. 37–8 i 1939 s. 241); – Arch. Kurii Diec. Podlaskiej: Akta osobiste S-ego; B. Nauk PAU i PAN w Kr.: rkp. 3548 k. 102–7; B. Kórn.: rkp. 11884; B. KUL w L.: Skupień S. S., Teologiczna działalność ks. Biskupa Czesława Sokołowskiego, L. 1980 (mszp.); B. Ossol.: rkp. 17226 II k. 209–224.
Ludwik Grzebień